poniedziałek, 2 stycznia 2017

To my tworzymy szufladki - Aleksander Jackowski (1920-2017)

Każdy kto się interesuje w Polsce sztuką naiwną, outsiders lub brut musiał po jego książkę sięgnąć. 19 stycznia skończyłby 97 lat. Aleksander Jackowski – antropolog kultury, krytyk sztuki, redaktor „Kontekstów” i autor kultowego dzieła „Sztuka zwana naiwną” zmarł 1 stycznia 2017 roku w Warszawie.

Choć jego nazwisko bardziej kojarzy się ze sztuką ludową i naiwną to tak naprawdę on jedyny i pierwszy pisał w Polsce (już 35 lat temu!) ze zrozumieniem o art brut. Choć potem uciekał od tej nazwy. W ogóle nie lubił etykietek, o czym może świadczyć tytuł jego najważniejszego dzieła – „Sztuka zwana naiwną”. „Nazwy są kalekie, nie wiele wyjaśniają”[1] – tłumaczył wielokrotnie i choć wielokrotnie nimi żonglował zawsze puszczał oko…  „skoro jednak naiwni zdobyli już na świecie prawo obywatelstwa, pozostańmy przy tej nazwie, podkreślając tylko, że jest ona umowna (…).”[2]


Aleksander Jackowski w Galerii Oto ja w Płocku (2009)

Był postacią ważną dla Płocka. Wspierał płockich amatorów (czyli miłośników) twórczości INNEJ (to jego ulubione określenie), m.in.  w 1993 roku Zbigniewa Chlewińskiego przy wystawie „Przerażenie i ukojenie”, potem Beatę Jaszczak przy plenerach i konkursach „Oto ja” i akcji „Podwórko” (od połowy lat. 90 XX wieku). W styczniu 2007 roku brał udział w konferencji inicjującej działalność stowarzyszenia „Oto ja”. Był w stałym kontakcie ze Zbigniewem Chlewińskim i Andrzejem Kwasiborskim, którego kolekcjonerską pasję bardzo cenił i zachęcał do działalności wydawniczej. Kiedy mógł odpowiadał na zaproszenie do Płocka.

A wszystko zaczęło się od 1952 roku, czyli od przejęcia redakcji „Polskiej Sztuki Ludowej”, późniejszych „Kontekstów.” Potem powołał do życia Pracownie Badań Sztuki Nieprofesjonalnej Instytutu Sztuki PAN. W lipcu 1965 roku w warszawskiej „Zachęcie” zorganizował pierwszą, wielką wystawę sztuki – jak sam ją określił – „innej”[3], gdzie obok Zagajewskiego, Monsiela czy Nikifora pojawia się spora grupa twórców ludowych i naiwnych.

Skąd wiedział o art brut? Z pierwszej ręki. W 1970 roku odwiedził Jeana Dubuffeta przy rue de Sevres. Najsłynniejsza kolekcja art brut na świecie była wtedy jeszcze w Paryżu. Nie wiadomo ile Jackowski zabawił u słynnego artysty i kolekcjonera. W Kontekstach z 1982 roku napisał, że kilka miesięcy. Na konferencji[4] w Galerii Oto Ja w 2009 roku mówił o sześciu tygodniach. Niezależnie od spędzonego tam czasu twierdził, że poznał kolekcję i sam przyznał, że „nie ma w niej ani jednego dzieła należącego do kategorii naiwnej”.  Z tekstu jasno wynikało, że doskonale rozumiał różnicę. Ubolewał, że na większości ekspozycji „dzieła z kręgu Art Brut eksponowane są razem z naiwnymi”, a przecież „różnica między obu pojęciami (brut i naif – przyp. aut.) jest jednak zasadnicza, nawet w klimacie dzieł”[5] – napisał dodając, że „jedynym dowodem na istnienie „naiwnych” jesteśmy my sami, odbiorcy tej sztuki. To my decydujemy co jest naiwne a co dojrzałe. To my tworzymy szufladki.”[6]


Aleksander Jackowski i Zofia Bisiak
w Galerii Oto ja w Płocku (2009
)

W 1994 roku  zastanawiał się jeszcze, że „odpowiednikiem polskim byliby: pojedynczy, osobni, a więc autsajderzy. Jednak ze względu na już spopularyzowany tytuł Art Brut przyjmuję go dla oznaczenia tego obszaru zjawisk, które są odrębne w swym charakterze od sztuki naiwnej.”
Podobno nosił z zamiarem napisania książki o art brut. Nie zdążył.






[1] Aleksander Jackowski, wstęp do katalogu do wystawy III Ogólnopolskiego Konkursu Malarskiego  im. T. Ociepki w Bydgoszczy (2000 r.), Wojewódzki Ośrodek Kultury w Bydgoszczy oraz Bydgoskie Towarzystwo Twórców Ludowych i Nieprofesjonalnych.

[2] Aleksander Jackowski, Sztuka zwana naiwną, Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1995, s.  10
[3] Inni . Od Nikifora do Głowackiej – katalog wystawa zorganizowana przez Pracownię Badań Sztuki Nieprofesjonalnej Instytutu PAN Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Zachęta, Warszawa 1965
[4] „L’Art Brut. Est-il le même partout? / Czy wszędzie znaczy to samo?” – konferencja w Galerii Oto ja w Płocku, 15 - 16 maja 2009 roku z udziałem Aleksandra Jackowskiego i Alaina Bouillet.
[5] Aleksander Jackowski, Mit sztuki poza kulturą. Art Brut, w: Polska Sztuka Ludowa – Konteksty, Warszawa 1994 t. 48 z.3-4, s. 59 - 70
[6] Aleksander Jackowski, Sztuka naiwnych, w: Polska Sztuka Ludowa, XXXVI nr 1 – 4, Warszawa 1982, s. 13